De standsbewuste en op zijn eer bedachte luitenant uit het keizerlijke en koninklijke leger van het oude Oostenrijk is vereeuwigd in de Duitstalige literatuur. Arthur Schnitzler schreef over hem in zijn beroemde novelle Leutnant Gustl en in het verhaal ‘Spiel im Morgengrauen’. Joseph Roth schiep luitenant von Trotta in zijn grote roman Radetzkymarsch.

Deze jonge luitenants met hun duels, liefdesaffaire en speelschulden lijken de ondergang van het Oostenrijkse keizerrijk te symboliseren. Zij geloven heilig in dat keizerrijk en in de oude man die in de Weense Hofburg dat rijk bestuurt, maar ze zijn niet in staat verantwoordelijkheid te dragen. Daarvoor zijn ze te veel bezig met hun vaak uit lichtzinnigheid ontstane persoonlijke zorgen en problemen.

De in 1942 in Brazilië gestorven Oostenrijkse schrijver Stefan Zweig heeft in een van zijn weinige romans (hij schreef vooral novellen, biografieën en natuurlijk De wereld van gisteren) ook een luitenant tot hoofdpersoon gemaakt. Toni Hofmiller, luitenant bij de cavalerie, richt door zijn zwakheid en lafheid in vredestijd groot onheil aan. Gedreven door wroeging en schuldgevoelens stort hij zich vervolgens met doodsverachting in de Eerste Wereldoorlog en wordt een met de hoge Maria-Theresiaorde onderscheiden held.

In de in 1939 verschenen roman, waarvan nu een Nederlandse vertaling is verschenen met de titel Ongeduld, vertelt Hofmiller over de tragische gebeurtenissen in het voorjaar van 1914, toen zijn regiment gelegerd was aan de Oostenrijks-Hongaarse grens. Door een ongelukkig toeval leert hij Edith kennen, een 17-jarig meisje dat op haar twaalfde verlamd was geraakt. Lopen kan ze alleen met krukken en beugels aan haar benen.

Ongeduld speelt in het verhaal een rol, want Edith en vooral haar vader, de rijke heer von Kekesvalva, kijken ongeduldig uit naar haar genezing. De roman gaat echter toch vooral over medelijden. Hofmiller heeft medelijden met het verbitterde meisje. Hij bezoekt haar dagelijks, ze praten en lachen en voor korte tijd kan Edith haar leed vergeten. Even is ze gelukkig en dat geldt, zij het op andere wijze, ook voor de luitenant. De gedachte een ander te kunnen helpen schenkt hem voldoening.

Maar spoedig ervaart hij dat medelijden een labyrint is, waarin men gemakkelijk kan verdwalen. De zieke wordt genezing voorgespiegeld, omdat de kille waarheid de patiënt alle hoop zou ontnemen. En waar hoop is, is leven. Maar juist deze onwaarheid schept verplichtingen, want als genezing uitblijft, zal de teleurstelling des te groter zijn. Juist dan heeft de zieke hulp en troost nodig. De wijze dokter Condor, die Edith medisch begeleidt, licht Hofmiller uitvoerig in over de psychologische aspecten van het ongeneeslijk ziek zijn. Het zijn vooral zijn toelichtingen die de roman interessant en lezenswaardig maken. Hieruit blijkt dat Zweig een vriend en aanhanger van Freud was.

Condor leert de luitenant dat er twee soorten medelijden zijn. De ene is de ‘zwakke en sentimentele soort’. De ellende van de ander geeft je een pijnlijk gevoel, waarvan je je bevrijdt door een blijk van medeleven. De andere soort is ‘het onsentimentele maar vruchtbare medelijden’. Deze verreist het ‘grootste geduld’ en de bereidheid zichzelf op te offeren voor de ander. Condor weet waarover hij spreekt. Hij trouwde met een blinde vrouw, die hij niet had kunnen genezen.

Voor dit soort medelijden is Hofmiller te zwak, te wankelmoedig en te angstig. Als hij ervaart dat Edith, die hij steeds heeft gezien als een hulpbehoevend kind, hartstochtelijk verliefd op hem is, deinst hij terug. Alleen medelijden kan hij haar geven. Maar Edith wil geen medelijden, zij wil bemind worden.

Hofmiller vlucht op laffe wijze voor deze liefde. Hij vreest dat een huwelijk met een kreupel meisje de spotlust van zijn medeofficieren zal wekken en ‘de eer van het regiment’ zal aantasten. Nog geen dag later heeft hij berouw van zijn verraad, maar dan is het te laat. Edith heeft zelfmoord gepleegd.

gepubliceerd op 12-07-2010)